Hoe een donut de toekomst van de Metropoolregio Amsterdam kan vormgeven

Het is tijd voor een nieuw welvaartsmodel voor de Metropoolregio Amsterdam: een model dat mensen een sociaal minimum garandeert en rekening houdt met ecologische grenzen. Bedrijven, burgers, overheden en maatschappelijke organisaties bouwen samen aan deze toekomstbestendige economie.

Werken aan een duurzame en inclusieve economie waarin zowel bewoners als bedrijven het goed hebben

Kan Schiphol zich ontwikkelen naar een hub voor duurzaam vervoer? Gaat Flora Holland de omslag maken naar duurzame sierteelt en energiearm transport? Wil de financieel-zakelijke sector op de Zuidas helpen investeren in schone energie en een circulaire economie? Zijn we innovatief genoeg om de industrie in het havengebied en bij Tata Steel fossielvrij te maken?

Dit zijn stuk voor stuk relevante vragen nu de wereld om ons heen radicaal verandert, terwijl wijzelf maar langzaam meebewegen. Mensen en organisaties realiseren zich dat we niet kunnen doorgaan met het verspillen van energie en grondstoffen en dat het niet verstandig is om overal persoonlijke data achter te laten, maar is dat genoeg om bij te blijven?

Er zijn drie grote transities die onze maatschappij en economie de komende decennia ingrijpend zullen veranderen: de digitale transitie, de circulaire transitie en de energietransitie. Dat roept vragen op. Niet alleen de vragen die we onszelf net stelden, maar ook: hoe kan de Metropoolregio Amsterdam een welvarende regio blijven in deze snel veranderende wereld? En: hoe zorgen we ervoor dat iedereen in deze regio van groei profiteert?

Een donutvormig welvaartsmodel

Daarvoor is een nieuw, inclusief en duurzaam welvaartsmodel nodig: een welvaartsmodel dat een breed welvaartsbegrip hanteert en niet alleen kijkt naar economische groei. Een model dat zowel rekening houdt met het individu als met de grenzen van onze aarde.

In deze longread leggen we uit waarom er een nieuw welvaartsmodel nodig is voor de Metropoolregio Amsterdam. We onderzoeken of en op welke manier de donuteconomie ons richting kan geven. Dit model — dat werd bedacht door de Britse econome Kate Raworth en waarover we verderop meer vertellen — opereert binnen een sociaal minimum en ecologisch maximum. We laten zien waarom deze donuteconomie ook voor de Metropoolregio Amsterdam een geschikt model kan zijn en blikken vooruit op hoe we dat welvaartsmodel in onze regio kunnen toepassen.

Kate Rahworth

Kate Rahworth sprak tijdens State of the Region en de opening van We Make The City in 2018. Fotocredits: TED talks.

Waarom hebben we een nieuw welvaartsmodel nodig?

De grenzen van ons huidige economische systeem komen in zicht

De afgelopen jaren is de Metropoolregio Amsterdam op verschillende fronten sterk gegroeid. De keerzijden van ons huidige groeimodel worden nu zichtbaar. Onze op fossiele brandstoffen en uitputting van grondstoffen gebaseerde economie drukt op het milieu. We maken natuurlijke hulpbronnen op en importeren en exporteren onnodig veel grondstoffen. De economische groei van onze regio legt daardoor een groot beslag op het natuurlijk kapitaal van andere landen en toekomstige generaties.

Keerzijden van groei

Economie

Groei:

  • Het bruto regionaal product is tussen 2011 en 2016 gegroeid met 9,3%.

Keerzijden:

  • Ecologisch: toenemend grondstoffenverbruik.
  • Sociaal: ongelijkheid, niet inclusief (achterblijvende lonen aan onderkant arbeidsmarkt, groei zzp’ers die moeilijk rond kunnen komen).

Demografie

Groei:

  • Het aantal inwoners is afgelopen vijf jaar gegroeid met zo’n 90.000 inwoners. In 2040 zijn er naar verwachting 2,8 miljoen inwoners.

Keerzijden: 

  • Ecologisch: groei inwoners leidt tot meer energieverbruik en meer grondstoffenverbruik.
  • Sociaal: huizenmarkt onder druk, toegang tot betaalbare woningen in de stad verslechtert, toenemende segregatie.

Toerisme

Groei:

  • Er zijn steeds meer buitenlandse bezoekers in onze regio. In 2025 verwacht de regio 29 miljoen toeristen.
  • Het aantal hotelovernachtingen is tussen  2010 en 2017 gegroeid met 13% tot 15,9 miljoen.

Keerzijden:

  • Ecologisch: toename vakantievluchten met luchtvervuiling, groei afval in de stad.
  • Sociaal: leefbaarheid in de stad onder druk, opkomst platformeconomie die moeilijk te reguleren is, verschraling van aanbod winkels, doembeeld Venetië.

Mobiliteit

Groei:

  • De mobiliteit neemt toe, mensen bewegen zich vaker van a naar b. Ook Schiphol groeit.
  • Het aantal passagiers op Schiphol nam tussen 2010 en 2017 toe met meer dan 50% tot 68,4 miljoen passagiers.

Keerzijden:

  • Ecologisch: toenemende files, regio loopt vast, luchtvervuiling, claim op schaarse ruimte.
  • Sociaal: leefbaarheid onder druk, vertrouwen burgers neemt af door schenden van afspraken over groei Schiphol.

Digitalisering

Groei:

  • Er komen steeds meer datacenters.
  • In de afgelopen jaren groeit de sector met 15% per jaar in de Metropoolregio Amsterdam.

Keerzijden:

  • Ecologisch: sterke groei energieverbruik zorgt voor belasting en concurrentie op het energienet en meer uitstoot.
  • Sociaal: ruimteclaim datacenters gaat ten koste van andere functies voor burgers (wonen, recreatie).

De huidige groei is niet inclusief

Veel groepen in de samenleving profiteren niet of slechts beperkt mee van de toegenomen welvaart. Zo luidde de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling in april de noodklok omdat de middenklasse onder druk staat. Het inkomen van die middenklasse neemt al jaren nauwelijks toe en voor jongeren is het steeds moeilijker om de middenklasse te bereiken.

De OESO waarschuwt ook voor de gevolgen van de flexibilisering van de arbeidsmarkt, die in Nederland vergevorderd is. Werknemers zonder vast contract hebben vaak geen recht op werkgerelateerde sociale voorzieningen en kunnen geen gebruik maken van opleidingsprogramma’s bij werkgevers.

In een rapport over de onderkant van de arbeidsmarkt in 2025 schreven het CPB en SCP dat ruim twee miljoen werkenden en werkzoekenden in Nederland een laag opleidingsniveau hebben. “Een flink deel van hen heeft het moeilijk op de arbeidsmarkt. Zo zijn ze anderhalf keer vaker werkloos dan gemiddeld. Geregeld steekt de zorg de kop op dat de situatie van laagopgeleiden in de nabije toekomst verder achteruit zal gaan.”

Deze ongelijke distributie van groei leidt tot een tweedeling in de maatschappij op thema’s als migratie, de houding tegenover technologie, globalisering en Europa. Om verdere tweedeling te voorkomen hebben we een welvaartsmodel nodig dat niemand buitensluit en voorziet in een sociaal minimum.

De internationale arena verandert

Wereldwijde ontwikkelingen hebben ook invloed op onze regio. Het economische zwaartepunt in de wereld verschuift naar China. De globalisering staat onder druk, bijvoorbeeld door de protectionistische maatregelen van de VS. De Brexit en de opkomst van nationalistische partijen in de hele EU laten zien dat Europa in grote onzekerheid verkeert.

De Metropoolregio Amsterdam is bij uitstek internationaal verbonden.  We identificeren 6 belangrijke megatrends met impact op de regio. Om bestand te zijn tegen de onzekere gevolgen van de megatrends moeten we nadenken over een nieuw welvaartsmodel.

Megatrends en hun impact op de Metropoolregio Amsterdam

Verstedelijking

Het platteland loopt leeg, grote steden groeien. Het CBS voorspelt dat 75 procent van de bevolkingsgroei in 2030 zal plaatsvinden in de grote steden.

Deze groei zet de infrastructuur in de Metropoolregio Amsterdam onder druk. De regio moet op zoek naar een duurzame opvang voor deze groei.

Klimaatverandering

Door klimaatverandering krijgen we in Nederland steeds extremer weer en stijgt de zeespiegel.

In stedelijke regio’s zijn de gevolgen van de klimaatverandering extra voelbaar. Hevige regenval kan daar minder goed worden afgevoerd, waardoor drinkwater- en energievoorzieningen en het verkeer onder druk komt te staan. Weinig groen en veel hoogbouw zorgen voor hitte-eilanden, die risico’s voor de volksgezondheid met zich meebrengen.

Vergrijzing

In 2030 zal bijna een kwart van de bevolking 65+ zijn. De beroepsbevolking krimpt.
Als gevolg van de verstedelijking zal dit in de Metropoolregio een minder sterk effect hebben dan in andere regio’s. We moeten ons voorbereiden op een groot tekort aan arbeidskrachten in de IT- en zorgsector en in technische beroepen. Hoogopgeleide migranten kunnen tekorten voorkomen of tegengaan.

Disruptieve technologieën

Tegenwoordig ontwikkelen disruptieve technologieën als kunstmatige intelligentie en blockchain zich steeds sneller en is de tijd die het kost voor een nieuwe technologie om geaccepteerd en impact te hebben op de maatschappij korter.

Die technologieën kunnen transities in onze Metropoolregio versnellen, wat voor een groot deel positief is. Voor sommige organisaties en mensen kunnen veranderingen echter ook té snel gaan, wat faillissementen en sociale onrust met zich meebrengt.

Verschuivende machtsverhoudingen

Er ontstaat een multipolaire internationale orde. De opkomst van China en andere economieën zetten de westers-georiënteerde economische verhoudingen onder druk. Zo is er in Europa politieke onenigheid over hoe we om moeten gaan met het Chinese investeringsprogramma Nieuwe Zijderoute.

Bedrijven in de Metropoolregio Amsterdam moeten rekening houden met concurrentie uit opkomende economieën. Tegelijkertijd ontstaan er daar ook nieuwe, kansrijke afzetmarkten.

Polarisatie

Driekwart van de Nederlander geeft aan dat zij meningsverschillen over maatschappelijke kwesties zien toenemen. Druk om partij te kiezen is groot. Nieuwe media krijgen het verwijt subjectief te zijn en tegenstellingen te vergroten.
Door polarisatie kan de Metropoolregio Amsterdam te maken krijgen met toenemende spanningen.

Het moet niet alleen nu, het kan ook nu

Het momentum is nu. De urgentie van de transities wordt steeds breder gevoeld. Onze regio doorloopt verschillende transities. Zo is het al niet meer verplicht om nieuwbouw op het gasnet aan te sluiten, komt er meer kritiek op het datagebruik van Facebook en komen er steeds meer initiatieven om de plastic soep in de oceanen aan te pakken.
Ook nieuwe technologieën maken grote veranderingen mogelijk. Volgens sommigen zitten we in een vierde industriële revolutie waarin robotisering, zelfrijdende auto’s en blockchain traditionele verdienmodellen op hun kop zetten. Dit heeft directe impact op de banen van de toekomst en biedt mogelijkheden om onze samenleving en economie slimmer en duurzamer in te richten.

Als we nu handelen, loopt de Metropoolregio Amsterdam straks voorop

Als we ook economisch willen profiteren van het nieuwe welvaartsmodel, moeten we nu beginnen. Dan worden nieuwe innovaties hier ontwikkeld en als eerste toegepast en bouwen we een kennisvoorsprong op ten opzichte van andere regio’s. Oplossingen die hier werken kunnen organisaties dan opschalen en exporteren naar andere stedelijke regio’s.

Deze veranderingen zijn al gaande

Energietransitie: afbraak

Voorbeelden van afbraak oude systeem

  • Vervallen gasaansluitplicht en gasloos bouwen de norm
  • Voornemen om kolencentrales voor 2030 te sluiten
  • Afbouwen en beëindigen gaswinning Groningen
  • Verhogen energiebelasting en komst minimum CO2prijs elektriciteitssector

Energietransitie: opbouw

Voorbeelden van opbouw nieuwe systeem

  • Toename aandeel duurzame energie in energiemix
  • Eerste windmolenpark zonder subsidie en offshore wind investeringen Shell
  • Mogelijkheden gebouw gebonden financiering van duurzame energie verruimd
  • Opkomst lokale energiemarkten en coöperaties en toename buurtbatterijen en lokale opslag

Digitale transitie: afbraak

Voorbeelden van afbraak oude systeem

  • Taxibranche onder druk van ride-sharing diensten
  • Banken ontslaan werknemers ten faveure van efficiency door digitalisering
  • Computerproducenten ruilen vaker schijfopslag in voor cloudopslag
  • Fysieke winkels onder druk door online winkels

Digitale transitie: opbouw

Voorbeelden van opbouw nieuwe systeem

  • 7 van de 10 meest waardevolle bedrijven, zijn techbedrijven
  • Bedrijven en overheden investeren in quantum computing
  • Toename Internet of Things en ‘smart’ producten
  • Groeiende adoptie van cryptocurrencies

Circulaire transitie: afbraak

Voorbeelden van afbraak oude systeem

  • EU-verbod wegwerpplastic
  • EU verbod op (schaars) fosfor in (vaat)wasmiddelen
  • Klimaatverandering beperkt leveringszekerheid grondstoffen
  • Toename van voedselproducenten die palmolievrije producten leveren

Circulaire transitie: opbouw

Voorbeelden van opbouw nieuwe systeem

  • Ontstaan professionele markt voor biobased grondstoffen
  • Toename modellen waarin producenten eigenaar blijven van producten
  • Toename landbouw met biologische restproducten
  • Toename circulair bouwen

Wat is het nieuwe welvaartsmodel?

De donuteconomie als aanjager van een slimme, groene en gezonde regio

Er is behoefte aan een andere blik op onze economie: een blik die niet alleen rekening houdt met economische groei maar ook met duurzaamheid en inclusiviteit. Een geschikt model hiervoor lijkt de donuteconomie, dat de Britse econome Kate Raworth in 2017 lanceerde. Dat model is eigenlijk zo logisch dat je je afvraagt waarom we hier niet eerder op gekomen zijn.

De donuteconomie opereert binnen een bandbreedte. De ondergrens is het sociale fundament. Dat bestaat uit twaalf onderdelen , waaronder water, inkomen en werk en sociale gelijkheid.  Het zijn elementen waar elk mens recht op heeft of waarover hij de beschikking zou moeten hebben.

De bovengrens is het ecologische plafond van onze aarde. Die stelt grenzen aan onze groei. Komen we daarboven, dan schaden we onze planeet. Een bekende maatstaf hiervoor is de ecologische voetafdruk. Als de hele wereldbevolking hetzelfde zou consumeren als de gemiddelde inwoner van Nederland, zouden we bijna 3,5 aardes nodig hebben, zo berekende het Global Footprint Network.

Als je deze gezonde, inclusieve en duurzame economie’ visualiseert, krijg je een donut: de binnenste ring geeft het sociale minimum en de buitenste ring het ecologische plafond.

Fotocredits CC (edited): Doughnut Economics

De donuteconomie in de Metropoolregio Amsterdam

De donuteconomie gebruiken als welvaartsmodel betekent dat overheden, bedrijven en andere organisaties zich bij alle economische beslissingen ten doel stellen om binnen de twee ringen te blijven. Daarmee zorgen we voor inclusieve duurzame groei, waarvan iedereen in de Metropoolregio Amsterdam profiteert.

Het sociale fundament is voor de meeste mensen in deze regio wel gewaarborgd, maar we moeten alert blijven. Er is hier over het algemeen geen gebrek aan energie of gezondheidszorg, maar we willen wel dat alle mensen van nieuwe innovaties kunnen profiteren.

Het ecologische plafond van de donut is een grotere uitdaging. Hoe bestrijden we klimaatverandering en zorgen we voor groene energie voor iedereen?

Een compleet nieuwe mindset

Het donutmodel is een fundamenteel andere visie op ons economisch systeem. Dit roept de vraag op of er een gedeelde urgentie is en of er consensus is over de nieuwe richting in de Metropoolregio Amsterdam. Dat zal dit jaar blijken. In 2019 stellen de overheden in de Amsterdamse Metropoolregio een nieuwe gezamenlijke agenda op voor de komende vier jaar. Ook binnen de Amsterdam Economic Board  voeren overheden, kennisinstellingen en marktpartijen steeds indringender gesprekken. Durven en kunnen we de donuteconomie toepassen op de gehele Metropoolregio om echt het verschil te maken?https://amsterdameconomicboard.com/wp-admin/post.php?post=70497&action=edit&lang=nl#

De donuteconomie in de praktijk

Om het nieuwe welvaartsmodel mogelijk te maken werken we aan het versnellen van de drie transities. In een transitie wordt de oude manier van werken, dus bijvoorbeeld het gebruik van fossiele energie, vervangen door een nieuwe manier van werken, bijvoorbeeld het gebruik van duurzame energie. Om een transitie te versnellen moeten de belanghebbenden versneld op een nieuwe manier gaan denken en werken. Uiteraard moet die nieuwe manier van werken ook op een of andere manier rendabel zijn of worden.

Economische motoren in de Metropoolregio Amsterdam

De Metropoolregio Amsterdam heeft een paar grote economische motoren. Wat is de plek van die organisaties in het nieuwe welvaartsmodel? En welke vragen moeten we hierbij stellen?

Aanjagen van systeemveranderingen en nieuwe initiatieven

De principes van de donuteconomie kunnen helpen een antwoord te vinden op deze vragen.  De Amsterdam Economic Board kan hierbij een rol spelen. In samenspel met overheden, bedrijven en kennisinstellingen in de Metropoolregio Amsterdam versnellen wij transities. Dit pakken we via twee routes aan:

  1. Zorgen dat grote spelers (vaak overheden en grote corporates) die op de oude manier werken samen afspreken om op de nieuwe manier te gaan werken en hierin ook daadwerkelijk stappen zetten.
  2. Zorgen dat nieuwe spelers de ruimte krijgen om op hun manier aan de slag te gaan.

De eerste route heeft de grootste impact, maar vereist een fundamenteel andere manier van denken en beleidswijzigingen, en dat dus duurt lang.

Kleine initiatieven een zetje geven en opschalen wat werkt

De tweede route kan voelen als druppels op een gloeiende plaat, omdat er meestal niet één grote ommezwaai is, maar er allemaal kleine initiatieven met potentie bestaan. Het is vaak eenvoudiger en kost minder tijd om kleine initiatieven een eerste zetje te geven om te kijken of ze inderdaad de potentie hebben om een nieuwe manier van werken ook breder aan te jagen.

Vaak is echter het al genoeg om stakeholders (gevestigde en nieuwe spelers) met een gerichte opdracht bij elkaar te zetten. Zo koppelden we circulaire startups aan inkopers van overheden en bedrijven en hebben we een circulaire kaart van de Metropoolregio Amsterdam, zodat ‘ik wil wel anders inkopen maar er is geen aanbod’ geen argument meer is. Een ander voorbeeld is het Tada Manifest, een manifest waarvoor de Board samen met andere stakeholders richtlijnen voor verantwoord datagebruik opstelde.

Wat zijn de grote vragen?

Transities zijn taaie processen die weerstand van (gevestigde) partijen kunnen oproepen en – eenmaal beland in het stadium van chaos – ook tot allerlei tegenreacties kunnen leiden. Hoe benutten we de kansen van transities en nemen we knelpunten weg?

  • We kunnen niet alles morgen al realiseren. Daarom moeten we goed nadenken over instrumenten, timing, fasering en prioritering. Wat zijn de effecten van de transities in deze regio? Waar zitten de schurende punten en wat is het tijdspad waarover we hier keuzes moeten maken?
  • Hoe kunnen we de meerwaarde van de schaal van de Metropoolregio en de samenwerking daarbinnen optimaal benutten? Hoe krijgen we alle gemeenten in de Metropoolregio Amsterdam op lokaal uitvoeringsniveau mee — bijvoorbeeld bij circulair inkopen?
  • Wat kunnen we (of willen we) in de Metropoolregio Amsterdam zelf en waarvoor hebben we ook het Rijk nodig?
  • Hoe komen we tot een goede en transparante impactmonitoring van transities, zodat we het effect van onze acties kunnen meten?
  • Hoe zorgen we dat de regio voldoende human capital heeft om de transities werkelijk mogelijk te maken? Voor de energietransities zijn er bijvoorbeeld nu al grote tekorten.

Belang van leiderschap en communities

Nederland is op vier landen na het meest pessimistisch gestemde land ter wereld, zo blijkt uit de jaarlijkse vertrouwensbarometer van communicatiebureau Edelman.  Juist in een wereld van verandering en grote onzekerheid is vertrouwen — en hieraan gekoppeld leiderschap — van groot belang.

Een betrouwbare overheid pakt de regie op deze transities, zet beleidskaders uit en houdt hier aan vast. Het bedrijfsleven zou meer moeten handelen vanuit authentiek leiderschap en purpose, dus vanuit een maatschappelijke verantwoordelijkheid.

Communities zijn erg belangrijk om binnen transities nieuwe bewegingen te creëren. Juist in Amsterdam zijn we sterk in het bottom-up werken aan innovatie en vernieuwing — de Amsterdam Approach.  Zo’n herkenbare community is voor veel mensen nodig om ook in tijden van verandering vertrouwen te houden.

Hoe bouwen we hier op voort?

Een nieuw duurzaam en inclusief welvaartsmodel voor de Metropoolregio Amsterdam vereist samenwerking en collectieve acties. Samenwerking tussen overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen is nodig, met de gevestigde orde én de nieuwe spelers. Zij werken aan een voor de inwoners van de Metropoolregio Amsterdam herkenbare publieke context.

We moeten een experimentele aanpak aandurven: we ‘growth hacken’ onze toekomst, terwijl we ecosystemen bouwen om partijen in beweging te krijgen en kleine stapjes zetten om zo blokkades te doorbreken. We werken met koplopers om de weg vooruit te vinden. Zo maken we ons regio adaptief en snel in staat om te reageren op veranderingen.

Bouwen aan een gedeeld verhaal

Bovendien bouwen we met een nieuw welvaartsmodel aan een nieuw gezamenlijk verhaal. En juist dat gezamenlijke verhaal vraagt veel aandacht. Want het verhaal van de een ís nu eenmaal niet dat van een ander. De wereld van een techexpat ís anders dan dat van een geboren en getogen Zaankanter. Het uitzicht is anders als je over de polders van de Beemster kijkt, of tuurt naar de nieuwe Marker Wadden.

We moeten duurzaam met elkaar in gesprek blijven over wat de Metropoolregio Amsterdam bindt, wat we voor elkaar betekenen en wat we voor elkaar kunnen doen. Zodat we ook in economisch mindere tijden duurzaam blijven werken aan transities.

Ons nieuwe verhaal begint met onze ideeën over hoe de Metropoolregio Amsterdam er over twintig jaar uit moet zien. Laten we deze donutvormige toekomst samen vormgeven.

Auteurs: Antonio Carretero, Mirko van Vliet, Audrie van Veen, Annelies van der Stoep. (Eindredactie: Mirjam Streefkerk)

Wil je in contact komen over dit artikel? Stuur een mail naar a.carretero@amecboard.com

29 april 2019

Meer weten over

Neem contact op

Deel dit artikel

#slimgroengezond

Wil je meer van dit soort artikelen?
Volg ons dagelijks op LinkedIn, X en schrijf je in voor onze Board Update.

Lees ook deze berichten